30/11/2006

Dood aan de doodstraf

Vandaag nemen wereldwijd zo'n vijfhonderd steden deel aan de actie 'steden voor het leven - steden tegen de doodstraf'. Ze verlichten een monument of gebouw in een bijzondere kleur of organiseren een evenement dat hun oppositie tegen terechtstellingen in de verf zet. In ons land doet een tiental stadsbesturen mee, waaronder dat van Antwerpen, Hasselt, Ieper, Kortrijk, Bergen en Luik. Centrum van de actie is het Brusselse Atomium, waar vanavond de slogan 'neen tegen de doodstraf' wordt geprojecteerd in vijf talen, waaronder het Chinees en het Arabisch.

30 november is geen toevallige datum: op die dag schafte de eerste staat in de geschiedenis de doodstraf af. Dat deed het groothertogdom Toscane in 1786, dus voor de 'verlichte' Franse Revolutie - die overigens vreselijk veel koppen deed rollen.

De laatste jaren groeit het besef dat het een rechtsstaat onwaardig is om zelfs zware misdadigers op te knopen, te elektrocuteren of dood te spuiten. De recente uitspraak die de Iraakse dictator Saddam Hoessein tot de strop veroordeelde, laat een wrange nasmaak. Niet dat er velen zullen twijfelen aan het feit dat hij misdaden op zijn geweten had, maar dit was vooral een politiek proces, dat nooit de schijn van 'overwinnaarsrechtspraak' kon wegnemen. Wie gelooft dat zijn executie het verzoeningsproces kan bevorderen, zal bedrogen uitkomen. Is een einde zoals dat van die andere afgezette dictator, Slobodan Milosevic, niet te verkiezen? Die stierf vanzelf in zijn Scheveningse cel, terwijl zijn proces nog aan de gang was voor het Joegoslavi�tribunaal, dat overigens volgens zijn statuten geen doodstraffen uitspreekt.

Feit is dat de jongste jaren meer en meer overheden de doodstraf afschaffen, of tenminste niet meer tot executie overgaan. Momenteel gaat het al om 129 van de 197 staten van de wereld. Sinds de millenniumwende schaften gemiddeld drie landen per jaar de straf af. Dit jaar waren dat alvast de Filippijnen en Kirgizi�, terwijl in andere landen - zoals Japan - de maatschappelijke discussie volop woedt. Die evolutie is een hart onder de riem van de mensenrechtenorganisaties en abolitionistische verenigingen, die elkaar almaar meer vinden over de grenzen van taal, cultuur en levensbeschouwing heen.

De voortrekkersrol van de Europese Unie moet worden onderstreept. Afschaffing van de doodstraf is een voorwaarde voor toetreding, wat bijvoorbeeld in Turkije een positieve dynamiek op gang bracht. Maar ook elders heeft het fikse EU-standpunt effect. Dat zie je vooral in Afrika, waar almaar meer landen afstand nemen van de doodstraf, de facto of via wetgeving.

Natuurlijk oogt het plaatje niet overal even rooskleurig. Belangrijke volkrijke staten houden vast aan de doodstraf. Dat is het geval voor China, dat in zijn eentje verantwoordelijk is voor het leeuwendeel van de executies. Over het precieze aantal bestaat veel onduidelijkheid, maar het zijn er in ieder geval meerdere duizenden per jaar. De organen van de terechtgestelden leveren nadien nog een flinke duit op. Toch is er een teken van hoop: binnenkort zou alleen het hoogste gerechtshof, en niet langer de gewone rechtbanken, nog over de doodstraf mogen oordelen. Dat leidt wellicht tot een vermindering van de praktijk.

De Verenigde Staten blijven ook een zwarte vlek, wegens de status van leidinggevende democratie. Maar slechts een minderheid van de staten gaat over tot terechtstellingen en sinds de hervatting van de executies dertig jaar geleden is de discussie daarover nooit uit het publieke debat verdwenen. De laatste jaren geven echter ook daar een dalende trend te zien en dalende steun in de publieke opinie. Het blijft echter wachten op een presidentskandidaat die voluit voor de afschaffing durft gaan.

Problematisch zijn ook de islamitische landen met een strikte toepassing van de shariawetgeving, zoals Iran en Saoedi-Arabi�. Recentelijk stelde ook het nochtans gematigde Indonesi�, ondanks internationaal protest, drie katholieken terecht. Een droeve gebeurtenis, omdat hun proces niet evenwichtig was en omdat hun dood vooral de executie van moslimterroristen moest compenseren.

Maar ook in de islamitische wereld is er geen algehele consensus. Dat bewees het sterk gemediatiseerde geval van de van overspel betichte Amina Lawal in Nigeria. De vrouw werd uiteindelijk niet gestenigd. Een ontmoeting met haar islamitische Indiase advocate Sona Khan maakte diepe indruk op me. Het zijn overigens vaak vrouwen die zich inzetten voor het lot van terdoodveroordeelden: van de Amerikaanse zuster Helen Prejean tot de Oezbeekse Tamara Chikunova, die al tientallen veroordeelde jongens uit de dodencellen wist vrij te krijgen.

Mij doet veel plezier dat ook de katholieke kerk de afgelopen decennia sterk ge�volueerd is. De huidige catechismus herhaalt nog wel de traditionele leer, die stelt dat in geval van uiterst zware misdaden de wettige overheid de doodstraf kan uitspreken. Maar paus Johannes Paulus II was de mening toegedaan dat de hedendaagse rechtsstaat andere middelen heeft om zich te beschermen. Het besef groeide dat de doodstraf, net als het doden van ongeboren leven, strijdig is met het gebod 'gij zult niet doden'.

Dat zijn niet alleen maar woorden. Toen de rechts-radicale partij van Polen onlangs pleitte voor herinvoering van de doodstraf, lokte dat een felle reactie van het Poolse episcopaat uit. De kerk sluit hiermee nauwer aan bij de geest van Jezus, die een overspelige vrouw redde van de steniging en die zelf als een terdoodveroordeelde stierf. Die evolutie steekt fel af bij die van sommige fundamentalistische protestantse stromingen, die precies in een letterlijke interpretatie van sommige bijbelpassages de ultieme legitimering van de doodstraf vinden.

Vandaag is de strijd tegen de doodstraf een punt waar seculiere en christelijke mensenrechtenorganisaties elkaar vinden. Waakzaamheid is echter nodig. De huidige verharding van de publieke opinie, met name ten aanzien van gevangenen, doet ook in Europa de roep om de doodstraf weer toenemen. Daar staat tegenover dat veel gewone burgers zich sterk het lot van terdoodveroordeelden aantrekken. Het treft me hoeveel mensen, vaak jongeren, een geregelde correspondentie onderhouden met terdoodveroordeelden aan de andere kant van de wereld. Die brieven zijn voor de betrokkenen vaak de enige troost en barmhartigheid die ze ondervinden, in de psychologische marteling die de aftelling naar het uur van hun executie is.

In deze moeilijke tijden van haat en geweld is de re�le reductie van het aantal terechtstellingen een onmiskenbaar teken van hoop. Ik durf dromen dat, net zoals de negentiende eeuw die was van de afschaffing van de slavernij, de eenentwintigste die wordt van de afschaffing van de doodstraf.

Hilde Kieboom is voorzitter van de Sint-Egidiusgemeenschap in Antwerpen. Voor 'De Gedachte' schrijft ze om de twee weken een opiniestuk.

Hilde Kieboom